Vrijheid is nooit absoluut. Er is een grens, namelijk daar waar je aan de vrijheid van anderen raakt. Maar hoe zit dat in de ruimte, waar stateloosheid heerst en – vooralsnog – geen buitenaardse ‘anderen’ zijn? ‘In de ruimte is een technologische revolutie gaande: in hoog tempo is er steeds meer mogelijk’, zegt Marco Beijersbergen, hoogleraar Natuurkunde in Leiden, over de insteek van zijn lezing op 25 november 2021. ‘Iedereen ziet de grote ondernemers die raketten lanceren, maar met een goede creditcard kan iédereen een satelliet bestellen en de ruimte in laten schieten. Dat kost geen miljarden meer, maar eerder een paar ton.’

Dataverzameling

Al die satellieten kunnen enorme hoeveelheden data verzamelen. Dat levert grote voordelen op, bijvoorbeeld door schepen te monitoren om te bepalen welke te vervuilend zijn. Of gewassen in de gaten houden, om alleen lokaal te hoeven irrigeren. Maar zoals we inmiddels weten, kan onbeperkte dataverzameling ook tot problemen leiden. ‘Hier moeten we over nadenken’, zegt Beijersbergen. ‘Het internet hebben we een hele grote rol in ons leven gegeven, maar pas later kwam de vraag of we het juridisch goed hebben ingericht. Laten we die discussie over de ruimte wél op tijd voeren, want de technologische mogelijkheden zijn er al: we moeten internationale afspraken maken over wie toegang heeft tot de voordelen en wie verantwoordelijk is voor de nadelen.’

'De lusten zijn voor bedrijven, maar de lasten voor de samenleving'

Frans von der Dunk, hoogleraar Space Law aan de Universiteit van Nebraska-Lincoln en de tweede spreker op deze avond, kijkt hier met een juridische bril naar. ‘De belangrijkste internationale ruimterechtverdragen dateren van de zestiger jaren’, legt hij uit, ‘toen er nog geen enkele commerciële belangstelling voor de ruimte was. Destijds is bepaald dat de ruimte vrij is voor alle staten, maar geldt dat ook voor particuliere ondernemers? Enerzijds heeft een ondernemer de vrijheid om te ondernemen, maar anderzijds moet rekening worden gehouden met maatschappelijke zaken als milieu, mensenrechten en nationale veiligheid. De lusten zijn voor bedrijven, maar de lasten voor de samenleving. Hoe ga je om met deze tegengestelde belangen? Hoe moeten we het ruimterecht in goede banen leiden?’

Autonomie in veranderende wereld

Ook dichterbij huis is de vraag wat vrijheid betekent relevant. Hoogleraar Europees recht Armin Cuyvers en sinoloog en publicist Henk Schulte Nordholt gaan op 26 november 2021 in hun duolezing in Utrecht in op de vraag wat autonomie betekent in een veranderende wereldorde. Als het om de inperking van vrijheid gaat, wordt vaak naar China gekeken. ‘De president van China, Xi Jinping, wil het land steeds meer in een totalitair jasje steken’, zegt Schulte Nordholt. ‘Dat botst met wat in Hong Kong gebeurt: de mensen daar willen meer democratie en over hun eigen lot beschikken. Bovendien voelen ze zich steeds minder Chinees. Groot-Brittannië en China hebben per verdrag afgesproken dat Hong Kong tot 2047 een hoge mate van autonomie zal behouden, maar daar maakte Peking in 2020 een einde aan. In Chinese ogen ondermijnt wezenlijke autonomie de territoriale integriteit van het land. De verwachting dat de mondiale opmars van democratie onstuitbaar zou zijn, is een illusie gebleken.’

'In onze geopolitieke werkelijkheid hebben veel mensen daarom het gevoel dat ze niet meer vrij zijn, dat zij en hun land worden overgenomen'

Ook in Europa lijkt de democratie onder druk te staan. Net als Hong Kong heeft het Verenigd Koninkrijk zich verzet tegen het ‘verlies van autonomie’, al was deze autonomie in eerste instantie vrijwillig opgegeven ten gunste van de Europese Unie. ‘Lange tijd dacht men binnen een staat alles te kunnen regelen’, zegt Cuyvers, ‘maar de staat alleen is niet meer een afdoende organisatie-eenheid. In onze geopolitieke werkelijkheid hebben veel mensen daarom het gevoel dat ze niet meer vrij zijn, dat zij en hun land worden overgenomen. Brexit is daar een goed voorbeeld van. Het is verkocht als ‘terugpakken van soevereiniteit en autonomie’. Dat is grotendeels gebaseerd op leugens en foute aannames, maar de onderliggende vragen en angsten zijn terecht. Hoe werkt een land in een werkelijkheid die niet meer nationaal is? We hebben deze discussie over vrijheid en samenwerken al eerder gevoerd, namelijk toen de staat werd verzonnen. Nu zal het meer en meer gaan over hoe je samenwerkt tussen staten en volkeren. Het wordt tijd om ons concept van vrijheid en autonomie up-to-date te maken. En dan niet op z’n Baudets, dat je alles maar mag doen wat je wil.’