Dr. Honorata Mazepus, universitair docent bij het Institute of Security and Global Affairs, doet onderzoek naar het effect van desinformatie, en het functioneren van controlerende instanties, zoals de media, het parlement en de rechterlijke macht. In 2019 ontving Honorata Mazepus al projectsubsidie vanuit het LUF voor haar onderzoek over fake news. Vorig jaar kwam daar de LUF Stimuleringssubsidie bij, die ze als team deelt met twee andere onderzoekers - Wouter Veenendaal (Sociale Wetenschappen) en Anne Heyer (Geesteswetenschappen). Wij spraken haar over deze projecten, en waar ze nu staat in het proces.

Het is alweer een tijdje geleden dat je begon met je onderzoek over ‘fake news’. Kun je vertellen hoe dat tot stand kwam?

Dit project is eigenlijk voortgekomen uit een eerder onderzoek, waar we in Oekraïne, Moldavië en Belarus spraken met de inwoners. Binnen dat project bestond een aanvullende vraag die ging over desinformatie. Die aanpak had een aantal tekortkomingen, dus zette ik een nieuw onderzoeksproject op, specifiek gericht op nepnieuws. Met de subsidie van de schenkers van het LUF kon ik geconcentreerd data verzamelen. Dat werd mede gedaan door een lokaal Oekraïens agentschap – Info Sapiens. Nepnieuws is, in het algemeen, een prominente kwestie geworden in onze politieke systemen. Als wetenschappers proberen wij uit te vinden wat het effect van desinformatie is, waarom het verspreid wordt en of dat op andere schaal gebeurt dan vroeger. Mathias Osmundsen en Michael Bang-Petersen van Aarhus University in Denemarken hielpen me bij dit onderzoek.

Hoe weet je of mensen nepnieuws geloven?

De eerste vraag die je jezelf moet stellen is: waarom nemen mensen informatie tot zich? Waar is informatie voor? Een van de dingen die we wilden bestuderen is of het hebben van een bepaalde mening over conflicten het verspreiden van nepnieuws versterkt. Wanneer jouw regering een land als politieke vijand beschouwt, neem je het nepnieuws over dat land dan eerder aan als waarheid?

En? Klopt de thesis van het onderzoeksproject? 
Ja. Wat we ontdekten is dat wanneer je iemand als vijand ziet, je eerder geneigd bent te beweren dat je het nepnieuws over die vijand gelooft en het ook gaat verspreiden. Wij testten dit destijds met landen die politiek verbonden zijn aan Rusland, zoals Belarus, en landen die politiek gezien juist in conflict zijn met Rusland, zoals Oekraïne. In 2020 lieten we testpersonen in Oekraïne nepnieuws lezen over Rusland, over de EU, en over Tanzania.
Dit verzonnen conflict in Tanzania heeft niet echt invloed op een Oekraïense burger, dus die gelooft die verkeerde informatie niet per se. Uit het onderzoek bleek dat als je een belang hebt in een conflict, de kans dus groter is dat je het nepnieuws gelooft en het verspreidt.

Op wat voor manier heeft ‘fake news’ en desinformatie invloed op de oorlog in Oekraïne?

Informatie wordt strategisch gebruikt door beide partijen in het conflict. Oekraïne wil haar burgers informeren en mobiliseren tegen de indringer. Daarvoor is niet dezelfde soort informatie nodig. Het delen van informatie die de algemene moraal verhoogt is cruciaal, maar die informatie hoeft niet per se accuraat te zijn. Dit gaat over het oppeppen van de mentale staat van mensen, en het creëren van helden. Andere informatie die moet worden gedeeld is bijvoorbeeld: wanneer moet je schuilen, wanneer wordt er een aanval verwacht, waar zijn de voedselvoorraden, enz. Dit soort informatie is ook van cruciaal belang. 

Rusland heeft een ander doel. Voor hun eigen militairen, en zeker voor hun burgers, beperken ze deze accurate informatie zodanig dat mensen geen goed beeld meer kunnen vormen van wat er gaande is. Ze vervangen de accurate informatie door onwaarheden. Oftewel: de Russische leiders liegen gewoon. Het probleem is dat burgers die informatie niet kunnen controleren, of niet wíllen controleren. Daarom is het heel belangrijk dat bedrijven als Instagram de informatiestroom naar Russische burgers niet tegenhoudt of boycot. Russische media blokkeren in het westen heeft niet zoveel zin. Die media gaat geen nieuwe mensen overtuigen. Voor Russische burgers zal het verbieden van alternatieve informatie uit het buitenland een grote invloed hebben. Zij zien de wreedheden die wij zien niet meer. De verontwaardiging over de oorlog wordt dan minder. 

Hoe komt het dat je zo gefascineerd bent door internationale politiek?

Ik heb in Polen gestudeerd en deed een MA International Relations (Eastern/Russian studies) aan de Adam Mickiewicz University of Poznan. Daarna ben ik onderzoeksmethodologie gaan studeren in Bristol, daar leerde ik meer over verschillende methoden. Vervolgens ben ik mijn PhD gaan doen in Leiden. Ik schreef mijn scriptie over de legitimiteit van politieke autoriteiten - een onderwerp tussen geschiedenis en politieke wetenschap in. Ik ben altijd geïnteresseerd geweest in de rol van burgers in politieke systemen, het menselijk agentschap. We zien die rol van politieke psychologie namelijk vaak over het hoofd wanneer we kijken naar wat er aan de hand is in de politiek. Daarnaast werk ik in de academische wereld omdat ik van wetenschappelijk onderzoek doen houd. Zonder onderzoek zou ik mijn plaats binnen de universiteit in twijfel trekken - ik hou van onderwijs dat gericht wordt door onderzoek. 

'Eén van de menselijke dingen die we doen is het maken van een keuze die ons op dat moment schikt'

Wat ben je op dit moment aan het onderzoeken?

In de ruimste zin onderzoek ik wanneer burgers actie ondernemen om democratische rechten te verdedigen en wanneer zij tegen propaganda ingaan. We weten nog steeds niet goed hoe mensen reageren op propaganda. Mensen zijn niet goedgelovig, ze kunnen informatie gewoon opzoeken en controleren. ‘Klinkt dit alsof het echt aan de hand is?’ Eén van de menselijke dingen die we doen, is het maken van een keuze die ons op dat moment schikt. Met die keuzes doen we anderen misschien kwaad, omdat we onze naasten beschermen. Op dat moment kiezen we voor de makkelijkste route en proberen we onze acties tegenover onszelf te verdedigen. Maar wanneer neem je wél het risico om tegen de huidige propaganda in te gaan?

Nu, in relatie tot Rusland. Het risico van protesteren in Rusland is enorm gestegen, dat heeft de regering de afgelopen twee decennia structureel zo opgebouwd. Stap voor stap worden vrijheden weggenomen, mogelijkheden om deel te nemen aan de politiek, de vrijheid om meningen te uiten die niet stroken met het huidige leiderschap. Aan de ene kant is dat de fout van het regime, aan de andere kant de fout van de mensen die dit lieten gebeuren. Twintig jaar geleden waren de risico’s die hoorden bij protesteren veel lager. Ondanks dat bleven mensen passief. En dat is gevaarlijk. Het helpt als je actief bent, de straat op gaat, je stem laat horen. In Rusland hebben de mensen wellicht niet snel genoeg gereageerd. Plus, een groot deel van de samenleving is opgenomen in het politieke systeem; die mensen zijn nu werknemers binnen politieke en staatsgerelateerde bedrijven. De situatie van het geloof in desinformatie in Rusland is onderdeel van een lang proces van passief zijn, waardoor het onvrije systeem genormaliseerd wordt, en groeit. 

Waarom is dit onderzoek zo belangrijk?

Met ons onderzoek kijken we in het algemeen naar ‘checks and balances’ (controlemechanismen die zorgen voor een evenwicht tussen de verschillende machten) in de scheiding tussen staat, media en burgers. Wat zijn manieren waarop individuen of burgers de leidende macht in toom kunnen houden? Wat zijn mogelijke manieren om machtsmisbruik te voorkomen? Hoe kunnen we een democratie creëren die minder gevoelig is voor een dictatoriale leider? Het onderzoeksveld groeit. Vooral door de inzet van nieuwe media en de groei van sociale media wordt het een onderzoeksonderwerp op verschillende universiteiten. De focus ligt voornamelijk op vijandigheid online. We worden hier allemaal meer aan blootgesteld, en dat kan gevolgen hebben voor ons welzijn, of voor de (politieke) toestand van de samenleving.

Sociale media hebben echter ook ontzettend positieve en constructieve effecten, zoals de ontwikkelingen aan de Poolse grens nu laten zien. De lokale sociale netwerken werken samen om informatie bij vluchtelingen te krijgen. Hulp tot aan de grens, voorraden, boeken voor kinderen. Die onderlinge verbondenheid helpt mensen in nood. Het is belangrijk om van tijd tot tijd even stil te staan en te reflecteren op ons eigen politieke geloof, wat voor soort informatie we consumeren - en waarom. Zodat we onszelf al vroeg aanleren hoe we informatie kunnen controleren en corrigeren.

En ten slotte: waren de subsidies die je kreeg van het LUF waardevol voor je onderzoek?

Ontzettend! Dit is een beurs die me in staat stelt gegevens te verzamelen, deelnemers te betalen, een goede steekproef te krijgen en goede gegevens te verkrijgen om mijn hypothese te testen. Daarnaast gaf het me ook tijd - een schaars goed in de academische wereld! Naast het lesgeven heb ik nu de tijd om onderzoek te doen. Het heeft me al zoveel gegeven. Het LUF is een beetje anders dan standaard subsidiegevers, ze kijken niet zozeer naar je cv, maar naar je idee en hoe waardevol dat idee is. De steun geeft mijn ontwikkeling als onderzoeker een push, en het is het begin van een grotere onderzoeksagenda. Idealiter leidt dit onderzoek tot het krijgen van een grotere subsidie, de volgende stap. Vanaf hier kan het alle kanten op! Ik ben erg dankbaar.